Η Τοπική Αυτοδιοίκηση (ΤΑ) στην Ελλάδα, περιλαμβάνει τους Δήμους και τις Περιφέρειες, αποτελεί δε βασικό πυλώνα της δημόσιας διοίκησης, με αρμοδιότητες που επηρεάζουν άμεσα την καθημερινότητα των πολιτών. Αποτελεί ακόμη η ΤΑ έναν από τους βασικούς θεσμούς της δημοκρατικής λειτουργίας του κράτους, καθώς βρίσκεται πλησιέστερα στον πολίτη και διαχειρίζεται σημαντικό μέρος του δημόσιου χρήματος. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια, η ΤΑ έχει βρεθεί στο επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης λόγω φαινομένων διαφθοράς και διαπλοκής τα οποία όχι μόνο υπονομεύουν την εμπιστοσύνη των πολιτών στους θεσμούς, αλλά και παρακωλύουν την οικονομική ανάπτυξη και την κοινωνική συνοχή. που υπονομεύουν την αποτελεσματικότητα και την αξιοπιστία της.
Η παρούσα ανάλυση εξετάζει τις αιτίες, τις μορφές και τις συνέπειες της διαφθοράς στην ΤΑ, με ιδιαίτερη έμφαση στους Δήμους, τις Περιφέρειες και τους θυγατρικούς τους οργανισμούς. Επίσης, επιχειρεί να προτείνει λύσεις και να αναδείξει την αναγκαιότητα θεσμικών αλλαγών για την ενίσχυση της διαφάνειας και της λογοδοσίας.
Δομή της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Ευαλωτότητά της στη Διαφθορά
Η Ελλάδα έχει ένα σύστημα δύο βαθμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Ο πρώτος βαθμός αφορά τους Δήμους και ο δεύτερος τις Περιφέρειες. Με τις μεταρρυθμίσεις του “Καλλικράτη” (2010) και του “Κλεισθένη” (2018), διευρύνθηκαν οι αρμοδιότητες των ΟΤΑ, καθώς και η διαχείριση κονδυλίων από το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων και τα Ευρωπαϊκά Ταμεία.
Αυτό κατέστησε την ΤΑ περισσότερο ευάλωτη σε φαινόμενα διαφθοράς για τρεις κυρίως λόγους:
- Αυξημένοι πόροι και αρμοδιότητες χωρίς επαρκή έλεγχο.
- Πολιτική εξάρτηση των ΟΤΑ από τα κόμματα εξουσίας.
- Περιορισμένη τεχνοκρατική επάρκεια και μηχανισμοί εσωτερικής λογοδοσίας.
- Η ευαλωτότητα αυτή ενισχύεται από τη χαλαρή εποπτεία των θυγατρικών νομικών προσώπων δημοσίου και ιδιωτικού δικαίου, μέσω των οποίων οι ΟΤΑ διαχειρίζονται σημαντικούς οικονομικούς και ανθρώπινους πόρους.
Έκταση του Φαινομένου: Σύμφωνα με έρευνα της Εθνικής Αρχής Διαφάνειας (2022), το 74,7% των πολιτών θεωρεί ότι υπάρχει μεγάλη διαφθορά στους Δήμους, ενώ το 75,1% πιστεύει το ίδιο για το Δημόσιο γενικά. Αυτά τα ποσοστά υποδηλώνουν μια βαθιά κρίση εμπιστοσύνης προς τους θεσμούς της ΤΑ. Οι Μορφές Διαφθοράς στην Τοπική Αυτοδιοίκηση εστιάζονται σε:
Οικονομικές Ατασθαλίες: Οι οικονομικές ατασθαλίες περιλαμβάνουν υπερτιμολογήσεις έργων, αναθέσεις χωρίς διαγωνισμούς και κατατμήσεις έργων για αποφυγή διαγωνιστικών διαδικασιών. Αυτές οι πρακτικές οδηγούν σε σπατάλη δημόσιων πόρων και υπονομεύουν την ισότιμη πρόσβαση των επιχειρήσεων σε δημόσιες συμβάσεις. Είναι κοινά παραδεκτό ότι η συνηθέστερη μορφή διαφθοράς στην ΤΑ αφορά τις δημόσιες προμήθειες και τα έργα. Σύμφωνα με πορίσματα του Ελεγκτικού Συνεδρίου και της Εθνικής Αρχής Διαφάνειας:
- Υπάρχει κατακερματισμός έργων με σκοπό την απευθείας ανάθεση χωρίς διαγωνισμό.
- Καταγράφονται υπερτιμολογήσεις και έργα-φαντάσματα, ιδίως σε μικρούς δήμους χωρίς τεχνικές υπηρεσίες.
- Παρατηρείται προνομιακή μεταχείριση “ημετέρων” εργολάβων, πολλές φορές με αντάλλαγμα πολιτική ή οικονομική στήριξη.
Ρουσφετολογία και Πελατειακές Σχέσεις: Η πρόσληψη προσωπικού με κομματικά κριτήρια, οι αναθέσεις έργων σε “ημετέρους” και η εξυπηρέτηση συμφερόντων συγκεκριμένων ομάδων αποτελούν μορφές πελατειακών σχέσεων που ενισχύουν τη διαφθορά. Η πελατειακή σχέση παραμένει θεμελιώδης πρακτική στη λειτουργία πολλών ΟΤΑ:
- Προσλήψεις προσωπικού μέσω συμβάσεων ορισμένου χρόνου χωρίς διαφάνεια.
- Ενίοτε παραβίαση του ΑΣΕΠ ή προσπάθειες παράκαμψής του.
- Παροχή “εξυπηρετήσεων” για ψήφους, ιδιαίτερα σε προεκλογικές περιόδους.
Πολεοδομία, Χρήσεις Γης και Αδειοδοτήσεις: Στις πολεοδομικές υπηρεσίες των ΟΤΑ παρατηρούνται φαινόμενα αυθαίρετων κατασκευών, παράνομων αδειοδοτήσεων και παραβιάσεων χρήσεων γης, συχνά με τη συνενοχή ή την αδιαφορία των αρμόδιων αρχών. Οι Πολεοδομίες, όπου υπάρχουν ακόμα υπό την ευθύνη των ΟΤΑ, συγκεντρώνουν αυξημένα ποσοστά διαφθοράς. Συνηθισμένες πρακτικές περιλαμβάνουν:
- Νομιμοποιήσεις αυθαίρετων με αδιαφανείς διαδικασίες.
- Παράνομες αδειοδοτήσεις με αντάλλαγμα “φακελάκια”.
- Παραβίαση όρων δόμησης προς όφελος συγκεκριμένων επενδυτών.
Διαπλοκή με Ιδιωτικά Συμφέροντα: Η διαπλοκή αναφέρεται στη στενή και αδιαφανή συνεργασία μεταξύ δημόσιων λειτουργών και ιδιωτικών συμφερόντων. Στην ΤΑ, αυτό μπορεί να εκδηλωθεί μέσω: α) Συμβάσεων με ιδιωτικές εταιρείες χωρίς διαφανείς διαδικασίες, β) Παροχής προνομίων σε συγκεκριμένους επιχειρηματίες γ) Συμμετοχής αιρετών σε εταιρείες που συνεργάζονται με τον ΟΤΑ.
Θυγατρικοί Οργανισμοί και Εταιρείες: Οι Δήμοι και οι Περιφέρειες συχνά ιδρύουν νομικά πρόσωπα δημοσίου ή ιδιωτικού δικαίου για την παροχή υπηρεσιών. Ωστόσο, η εποπτεία αυτών των φορέων είναι συχνά ανεπαρκής, γεγονός που δημιουργεί πρόσφορο έδαφος για διαφθορά. Ακόμη οι θυγατρικοί οργανισμοί των ΟΤΑ -ΔΕΥΑ, αναπτυξιακές εταιρείες, δημοτικές επιχειρήσεις πολιτισμού, κοινωφελείς επιχειρήσεις- συχνά λειτουργούν ως “γκρίζες ζώνες”:
- Ελέγχονται αποκλειστικά από τα δημοτικά συμβούλια και δεν υπόκεινται πάντα σε δημόσια λογοδοσία.
- Παρουσιάζουν πλημμελή εποπτεία στα οικονομικά τους, όπως καταγγέλλεται συχνά από το Σώμα Επιθεωρητών Δημόσιας Διοίκησης.
Θεσμικές Αδυναμίες και Ελλείψεις Ελέγχου: Η γραφειοκρατία, η έλλειψη διαφάνειας και η ανεπαρκής λειτουργία των ελεγκτικών μηχανισμών συμβάλλουν στη διαιώνιση της διαφθοράς στην ΤΑ. Επιπλέον, η πολυπλοκότητα του νομικού πλαισίου και η αδυναμία εφαρμογής των νόμων ενισχύουν το πρόβλημα. Η διαφθορά στην ΤΑ δεν είναι απλώς ατομικό φαινόμενο αλλά αποτελεί δομικό πρόβλημα που συνδέεται με:
- Τη χαλαρή πολιτική εποπτεία από τα Υπουργεία Εσωτερικών και Οικονομικών.
- Την κομματικοποίηση της ΤΑ, όπου οι εκλογικές συμμαχίες πολλές φορές βασίζονται σε ανταλλαγή εξυπηρετήσεων.
- Την απουσία μόνιμων μηχανισμών εσωτερικού ελέγχου ή την ανεπαρκή στελέχωση των αντίστοιχων δομών
Επιπτώσεις της Διαφθοράς: Η διαφθορά και η διαπλοκή στην Τοπική Αυτοδιοίκηση (ΤΑ) της Ελλάδας — ιδιαίτερα στους Δήμους, τις Περιφέρειες και τους θυγατρικούς τους οργανισμούς — αποτελούν χρόνια και δομικά προβλήματα, τα οποία έχουν επισημανθεί από ελεγκτικές αρχές, διεθνείς οργανισμούς και την ίδια την κοινωνία των πολιτών.
Οι επιπτώσεις της διαφθοράς είναι πολύπλευρες:
- Οικονομική: Σπαταλώνται δημόσιοι πόροι, μειώνεται η αποδοτικότητα των δαπανών.
- Κοινωνική: Υποβάθμιση των παρεχόμενων υπηρεσιών. Υποβαθμίζονται υπηρεσίες όπως καθαριότητα, ύδρευση, πολιτισμός.
- Πολιτική: Απώλεια εμπιστοσύνης των πολιτών. Διαβρώνεται η εμπιστοσύνη του πολίτη στη δημοκρατία και την ισονομία.
Παραδείγματα και Υποθέσεις: α) Δήμος Ωραιοκάστρου (2022). Αποκαλύφθηκε υπόθεση απευθείας αναθέσεων άνω των 2 εκατ. ευρώ σε φίλα προσκείμενες εταιρείες. Η Εθνική Αρχή Διαφάνειας εντόπισε παρατυπίες στις διαδικασίες. β) ΔΕΥΑ Ρόδου. Πολλαπλές υποθέσεις αδιαφανούς διαχείρισης και συμβάσεων χωρίς ανταγωνιστική διαδικασία. Ελέγχθηκε από το Ελεγκτικό Συνέδριο για υπερκοστολογήσεις. γ) Περιφέρεια Πελοποννήσου. Αντιδράσεις για απευθείας αναθέσεις εκατοντάδων χιλιάδων ευρώ για έργα σε τοπικούς εργολάβους χωρίς επαρκή τεκμηρίωση της ανάγκης
Επιμύθιο
Η διαφθορά και η διαπλοκή στην Τοπική Αυτοδιοίκηση δεν είναι απλώς παρεκκλίσεις από τη νομιμότητα, αλλά συστημικά φαινόμενα που υπονομεύουν το κράτος δικαίου, τη βιώσιμη ανάπτυξη και τη δημοκρατική εμπιστοσύνη. Αν και έχουν γίνει βήματα προόδου — όπως η θεσμοθέτηση ελεγκτικών μηχανισμών — οι προκλήσεις παραμένουν σημαντικές.
Απαιτείται πολιτική βούληση, θεσμική επάρκεια και ενεργή συμμετοχή των πολιτών για να εξυγιανθεί η Τοπική Αυτοδιοίκηση και να καταστεί πράγματι ένας μοχλός δημοκρατίας, ανάπτυξης και κοινωνικής συνοχής.
Νίκος Παρίκος
