Η σχέση της νεολαίας με την πολιτική έχει αλλάξει ριζικά τις τελευταίες δεκαετίες. Από τις εποχές μαζικών κινητοποιήσεων, έντονου πολιτικού διαλόγου στα πανεπιστήμια και ισχυρής συμμετοχής στα κοινά, φτάσαμε σε μια εποχή όπου μεγάλο μέρος της νεολαίας δείχνει είτε πλήρη αδιαφορία είτε βαθιά απαξίωση προς την πολιτική και τους πολιτικούς θεσμούς.
Δεν πρόκειται, όμως, για ένα μονοσήμαντο φαινόμενο. Η απολιτικοποίηση της νεολαίας είναι πολυπαραγοντική και αντικατοπτρίζει βαθύτερες κοινωνικές, πολιτισμικές και θεσμικές μεταβολές. Στο παρόν σημείωμα, ο γράφων εξετάζει τους βασικούς λόγους αυτής της απομάκρυνσης, καθώς και τις κοινωνικές προεκτάσεις που μπορεί να έχει.
Κρίση Εμπιστοσύνης προς τους Πολιτικούς και τα Κόμματα
Ίσως ο σημαντικότερος παράγοντας της απολιτικοποίησης της σημερινής νεολαίας είναι η βαθιά κρίση εμπιστοσύνης προς το πολιτικό σύστημα. Η νεολαία έχει μεγαλώσει μέσα σε ένα περιβάλλον όπου κυριαρχούν η διαφθορά, τα σκάνδαλα, η αναξιοκρατία και η έλλειψη ουσιαστικής λογοδοσίας. Οι πολιτικοί θεωρούνται συχνά ως αποκομμένοι από την πραγματικότητα και προσανατολισμένοι στην προσωπική τους ανέλιξη αντί στο δημόσιο συμφέρον.
Κατά πλειοψηφία οι νέοι αισθάνονται πως, ανεξαρτήτως του ποιος κυβερνά, τίποτα ουσιαστικό δεν αλλάζει προς το καλύτερο. Αυτή η πεποίθηση γεννά έναν κύκλο απογοήτευσης και αδιαφορίας, που τροφοδοτείται από κάθε πολιτική “κρίση” ή κυβερνητική αποτυχία.
Απώλεια ιδεολογικών σταθερών και πολιτικού νοήματος
Οι προηγούμενες γενιές είχαν ισχυρές ιδεολογικές ταυτότητες: αριστερά, δεξιά, σοσιαλισμός, φιλελευθερισμός. Σήμερα, όμως, οι περισσότεροι νέοι είτε αγνοούν είτε αδιαφορούν για αυτές τις κατηγοριοποιήσεις. Ο πολιτικός λόγος φαίνεται απόμακρος, γεμάτος τεχνικούς και ενίοτε ξύλινους όρους, ενώ οι έννοιες έχουν αποδυναμωθεί –λόγου χάρη, ο “εκσυγχρονισμός” και η “μεταρρύθμιση” μπορεί να σημαίνουν ταυτόχρονα κοινωνική πρόοδο και κοινωνική απορρύθμιση, ανάλογα με το ποιος τις χρησιμοποιεί.
Έτσι, για τους νέους, η πολιτική δεν προσφέρει πλέον μια “γλώσσα” κατανόησης του κόσμου, αλλά φαντάζει σαν ένα τεχνοκρατικό εργαλείο, μακριά από το βίωμά τους.
Η τεχνολογία και η κουλτούρα του ατομικισμού
Η νέα γενιά είναι ψηφιακά κοινωνικοποιημένη και ενσωματωμένη. Η καθημερινότητά της κυριαρχείται από τα social media, την προσωποποιημένη πληροφορία, την άμεση ικανοποίηση. Αυτή η ψηφιακή κουλτούρα ενισχύει τον ατομικισμό και την προσωποκεντρική θέαση της ζωής. Οι συλλογικές μορφές έκφρασης, που ήταν κάποτε ο πυρήνας της πολιτικής συμμετοχής, υποχωρούν μπροστά στην ανάγκη για προσωπική έκφραση, αισθητική διαφοροποίηση και γρήγορη κατανάλωση πληροφορίας.
Η πολιτική, από τη φύση της, απαιτεί υπομονή, συνεργασία, συμμετοχή σε διαδικασίες – πράγματα που δεν “χωράνε” εύκολα στον ατομοκεντρικό, fast-paced κόσμο της νεολαίας.
Η εκπαίδευση και η αποτυχία πολιτικής παιδείας
Το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα έχει συστηματικά αποτύχει στην πολιτική αγωγή των νέων. Αντί να καλλιεργεί την κριτική σκέψη, την ιστορική ανάλυση και την κατανόηση των θεσμών, αναπαράγει συχνά στερεότυπα και παπαγαλία. Οι μαθητές έρχονται σε επαφή με την πολιτική μέσα από ξύλινα κείμενα και παρωχημένες θεωρίες, χωρίς σύνδεση με τη σύγχρονη πραγματικότητα.
Επιπλέον, η πολιτική παιδεία συχνά ταυτίζεται με κομματικοποίηση ή χειραγώγηση, με αποτέλεσμα να απορρίπτεται ως “προπαγάνδα” και όχι ως διαδικασία προσωπικής και κοινωνικής ωρίμανσης.
Η εργασιακή επισφάλεια και η κοινωνική ανασφάλεια
Οι νέοι σήμερα αντιμετωπίζουν έναν επισφαλή κόσμο. Η ανεργία, η υποαπασχόληση, οι “ευέλικτες” μορφές εργασίας, το brain drain και η αδυναμία αυτονομίας (ιδιαίτερα στην Ελλάδα) δημιουργούν ένα περιβάλλον ανασφάλειας και έλλειψης προοπτικής.
Σε τέτοιο πλαίσιο, η ενασχόληση με τα κοινά φαίνεται συχνά ως πολυτέλεια. Οι νέοι καλούνται να παλέψουν για τα στοιχειώδη: ένα ενοίκιο, έναν κατώτατο μισθό, στοιχειώδη κοινωνική προστασία. Η πολιτική δεν τους προσφέρει απαντήσεις σε αυτά, οπότε αποσύρονται από αυτήν.
Κομματική φθορά και απώλεια της πολιτικής εκπροσώπησης
Τα πολιτικά κόμματα, τα οποία θα μπορούσαν να λειτουργούν ως θεσμοί συμμετοχής και εκπροσώπησης, έχουν αποτύχει σε μεγάλο βαθμό να προσεγγίσουν τη νεολαία. Εσωστρεφή, ιεραρχικά, συχνά γερασμένα, με πρακτικές παλαιοκομματισμού και ρουσφετιού, αποθαρρύνουν κάθε ουσιαστική εμπλοκή.
Η συμμετοχή των νέων στα κόμματα δεν ενθαρρύνεται ούτε ουσιαστικά προάγεται. Σπανίως δίνονται χώροι διαλόγου, και οι νέοι συχνά χρησιμοποιούνται επικοινωνιακά χωρίς να επηρεάζουν τις κεντρικές αποφάσεις. Έτσι, η πολιτική ταυτίζεται με ένα “παιχνίδι ενηλίκων” στο οποίο δεν έχουν πρόσβαση.
Η κουλτούρα της ειρωνείας και του πολιτικού κυνισμού
Τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα στα social media, έχει αναπτυχθεί μια κουλτούρα ειρωνείας και κυνισμού απέναντι στην πολιτική. Το χιούμορ, το meme, ο σαρκασμός γίνονται τρόποι έκφρασης μιας γενικευμένης απογοήτευσης. Όμως, αυτή η συνεχής απαξίωση – αν και κατανοητή ως αμυντικός μηχανισμός – καταλήγει να παγιώνει την απραξία.
Όταν όλα χλευάζονται, τίποτα δεν αλλάζει. Η πολιτική ως έννοια αποσυνδέεται από την έννοια της αλλαγής και μετατρέπεται σε θέαμα.
Αποχή ως μορφή “παθητικής διαμαρτυρίας”
Πολλοί νέοι δεν συμμετέχουν ούτε στις εκλογές. Η αποχή, όμως, δεν είναι απαραίτητα ένδειξη αδιαφορίας, αλλά συχνά μια σιωπηλή κραυγή διαμαρτυρίας: “δεν σας εμπιστεύομαι”, “δεν με εκπροσωπείτε”, “δεν αλλάζει τίποτα”. Αυτή η στάση, όμως, ερμηνεύεται από το σύστημα ως αδυναμία.
Η νεολαία βρίσκεται έτσι σε έναν φαύλο κύκλο: νιώθει αόρατη, αποσύρεται, γίνεται όντως αόρατη θεσμικά, και τελικά χάνει το πολιτικό της βάρος.
Η πολιτική ως “ανδρικό” και ελιτίστικο πεδίο
Για πολλές νέες και νέους, η πολιτική μοιάζει ως ένα ανδροκρατούμενο, λευκό, μεσοαστικό πεδίο. Οι γυναίκες, τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα, τα άτομα με διαφορετικές πολιτισμικές καταβολές, συχνά δεν βλέπουν τον εαυτό τους να εκπροσωπείται. Η πολιτική τους μοιάζει ξένη, επιθετική ή και εχθρική.
Αυτό οδηγεί σε περαιτέρω αποστασιοποίηση και ενισχύει την αίσθηση ότι “η πολιτική δεν είναι για μας”. Όταν η συμπερίληψη είναι τυπική και όχι ουσιαστική, η αποξένωση μεγαλώνει.
Η γενικότερη κρίση αξιών και νοήματος
Τέλος, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε ότι η απολιτικοποίηση της νεολαίας αντικατοπτρίζει μια ευρύτερη κρίση νοήματος. Ζούμε σε εποχή ρευστότητας, υπερπληροφόρησης και αποδόμησης βεβαιοτήτων. Οι νέοι καλούνται να συγκροτήσουν ταυτότητα σε ένα θρυμματισμένο σύμπαν. Η πολιτική – όπως ήταν συγκροτημένη – δεν τους δίνει απαντήσεις για τα υπαρξιακά ερωτήματα, τις ψυχικές πιέσεις, τις σχέσεις, το μέλλον.
Η στροφή σε ατομικές στρατηγικές ευτυχίας, σε προσωπική αναζήτηση και μικροκοινότητες, δεν είναι ένδειξη εγωισμού, αλλά ανάγκη επιβίωσης μέσα σε έναν κόσμο που μοιάζει ασυγκίνητος.
Στο δια ταύτα – Προτάσεις
Η απολιτικοποίηση της νεολαίας δεν είναι επιλογή τεμπελιάς ή αδιαφορίας. Είναι μια σύνθετη κοινωνική και πολιτική αντίδραση σε ένα σύστημα που δείχνει να μην μπορεί να εμπνεύσει, να μην θέλει να ακούσει και να μην ξέρει να συμπεριλάβει. Αν θέλουμε να επανασυνδέσουμε τη νέα γενιά με την πολιτική, χρειάζεται:
- Εκ βάθρων πολιτική παιδεία, με έμφαση στη συμμετοχή, στην ιστορία των κοινωνικών αγώνων και στη δημοκρατική κουλτούρα.
- Αναμόρφωση των κομμάτων ώστε να είναι δημοκρατικά, συμμετοχικά και διαφανή.
- Ανάδειξη νέων προσώπων και διαφορετικών φωνών.
- Αντιμετώπιση των υπαρξιακών προβλημάτων των νέων: ανεργία, στέγαση, ψυχική υγεία.
- Καταπολέμηση της επικοινωνιακής κενότητας με ουσιαστικό λόγο, διαφάνεια και πράξεις.
Μόνο όταν η πολιτική γίνει ξανά εργαλείο αλλαγής και όχι μόνο διαχείρισης, μόνο όταν εμπνεύσει και συγκινήσει, η νεολαία θα επιστρέψει. Και μόνο τότε η δημοκρατία θα ανανεωθεί πραγματικά.
