Με πρωτότυπες και σημαντικές ανακοινώσεις ολοκληρώθηκαν οι εργασίες του επιστημονικού συνεδρίου με θέμα: «Πληθυσμιακές μετακινήσεις προς τα Ιόνια Νησιά, από τον 13ο αιώνα έως την Ένωση με την Ελλάδα», στο Μουσείο Ιστορίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (Θόλου 5, Πλάκα).
Στην κατάμεστη αίθουσα εκδηλώσεων του Μουσείου Ιστορίας καταξιωμένοι επιστήμονες μοιράστηκαν με τους συμμετέχοντες τα αποτελέσματα του μόχθου της πολύχρονης ερευνητικής τους προσπάθειας, προωθώντας σε βάθος την μελέτη του μεταναστευτικού φαινομένου προς τα νησιά του Ιονίου, επιτρέποντας πλέον συνθετικές απόπειρες του φαινομένου.
Την Πέμπτη 10 Οκτωβρίου, στο Συνέδριο έγιναν οι εξής ανακοινώσεις περίληψη των οποίων ακολουθεί:
1.Κολυβά, Μαριάννα Ritrovandosi quella isola […] deserta e quasi in tuto abandonata. Μέτοικοι και πρόσφυγες στη Ζάκυνθο (τέλη 15ου αι.-μέσα 16ου αι.)*
Η κ.Κολυβά αναφέρθηκε στο μεταναστευτικό κύμα προς την Ζάκυνθο κατά την διάρκεια των εχθροπραξιών του α΄ βενετο-οθωμανικού πολέμου από τον άμαχο πληθυσμό και τα στρατιωτικά σώματα από την Πελοπόννησο. Στην συνέχεια, με την προσάρτηση της Ζακύνθου στο βενετικό κράτος (1479/1484), οι παλαιοί κάτοικοι επιστρέφουν στο νησί και η Βενετική Πολιτεία, με προσκλήσεις (1485, 1487) καλεί νέους κατοίκους στους οποίους παραχωρεί γη για καλλιέργεια. Καλεί επίσης stradiotti στους οποίους επίσης παραχωρεί γη για καλλιέργεια και φορολογικές απαλλαγές. Με την λήξη τόσο του β΄ όσο και του γ΄ βενετο-οθωμανικού πολέμου εισρέουν στη Ζάκυνθο, εκ νέου, προσφυγικοί πληθυσμοί. Η Βενετική Πολιτεία φροντίζει για την αποκατάσταση και αυτών των προσφύγων. Η παρουσία τους δημιουργεί νέες διοικητικές ανάγκες και δομές.
*Καθηγήτρια Ιόνιου Πανεπιστηµίου, Τµήµα ΑρχειονοµίαςΒιβλιοθηκονοµίας.
- Μοσχονάς, Νίκος Το φαινόμενο της μετοικεσίας στην Κεφαλονιά τον όψιμο Μεσαίωνα: διερεύνηση μιας πραγματικότητας.*
Στην ανακοίνωση του ο κ. Μοσχονάς παρουσίασε το ιστορικό πλαίσιο της εποχής, και την εξέταση της περίπτωσης της κύριας διαθέσιμης ιστορικής πηγής, του Πρακτικού (κτηματολογίου) της λατινικής επισκοπής της Κεφαλονιάς του 1264, καθώς και άλλες πηγές της εποχής. Η πρόταση του κ.Μοσχονά ήταν η συστηματική κριτική εξέταση του ονοματολογικού υλικού, οικογενειακών επωνύμων, ονομάτων προσώπων και τοπωνυμίων, καθώς επίσης η αγιολογική έρευνα και η ιστορική προσέγγιση των παραδόσεων που επιχωριάζουν προκειμένου να διερευνηθούν ο χρόνος και η δυναμική των μετοικεσιών στο νησί, οι επιρροές που ασκήθηκαν στην τοπική κοινωνία και η αφομοιωτική της ικανότητα.
*Οµότιµος Διευθυντής Ερευνών ΕΙΕ/ΙΒΕ, Πρόεδρος ΚΜΙ.
3.Γιαρένης, Ηλίας Μετακινήσεις και εγκαταστάσεις στην Κέρκυρα μετά την άλωση του 1204: ανίχνευση πεδίου*
Ο κ.Γιάρένης αναφέρθηκε στην ανίχνευση των μετακινήσεων και εγκαταστάσεων από την Κωνσταντινούπολη και από άλλες περιοχές του βυζαντινού κόσμου προς την Κέρκυρα στο πρώτο μισό του 13ου αιώνα, ως αποτέλεσμα τόσο της άλωσης του Βυζαντίου στο έτος 1204 όσο και των συνακόλουθων πολιτικών, κοινωνικών και πνευματικών εξελίξεων και επιλογών της εξεταζόμενης περιόδου. Οι μετακινήσεις και εγκαταστάσεις στην νήσο επιδιώκεται να ενταχθούν στο ευρύτερο πολιτικό, κοινωνικό, εκκλησιαστικό και πολιτισμικό τους πλαίσιο, ώστε να αναδειχθούν κατά το δυνατόν σχετικές επιδιώξεις και ο βαθμός επιτυχίας τους. Παραλλήλως εξετάζεται η ύπαρξη διακριτών ομάδων, η σχέση των νεήλυδων με το περιβάλλον και τους άλλους κατοίκους του νησιού, καθώς και η επικοινωνία τους με την αριστοκρατία, και με την κοσμική και εκκλησιαστική ηγεσία της περιόδου για την επίλυση ζητημάτων ή/και την προάσπιση συμφερόντων.
*Αναπληρωτής Καθηγητής Ιονίου Πανεπιστηµίου, Τµήµα Ιστορίας.
4.Συγκέλλου, Ευστρατία Εγκαταστάσεις μεταναστών στον χώρο του Ιονίου κατά τον όψιμο Μεσαίωνα*
Η κα Συγκέλλου τόνισε ότι ο χώρος του Ιονίου δοκιμάστηκε κατά την περίοδο του όψιμου Μεσαίωνα από την αστάθεια που επέφεραν οι συχνές πολεμικές συγκρούσεις και οι ρευστές πολιτικο-οικονομικές συνθήκες, αλλά και φυσικά αίτια, όπως η επιδημία του Μαύρου Θανάτου με τις επανεμφανίσεις της. Μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα η μετακίνηση και ανακατανομή του πληθυσμού υπήρξε αναπόφευκτη. Τα Ιόνια νησιά έγιναν αποδέκτες «φυγάδων» κυρίως από την Ήπειρο, και από την Πελοπόννησο (μετά το β΄ μισό του 15ου αι.). Στην ανακοίνωση περιγράφηκε το φαινόμενο της μετανάστευσης στο Ιόνιο κατά την συγκεκριμένη ιστορική περίοδο.
*Επίκουρη Καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας, Πανεπιστήµιο Ιωαννίνων.
5.Βλάσση, Δέσποινα Η εποίκιση της Κεφαλονιάς μετά τον τρίτο βενετοτουρκικό πόλεμο ως παράγοντας ανακατάταξης του κοινωνικού και παραγωγικού ιστού του νησιού.*
Σύμφωνα με την κα Βλάσση, στα μέσα του 16ου αιώνα, μετά την κατάληψη του Μοριά από τους Οθωμανούς, πολλές οικογένειες εγκατέλειψαν την πατρίδα τους και ζήτησαν καταφύγιο στα γειτονικά βενετοκρατούνενα εδάφη. Ο ιδανικός και συμφερότερος για τους Βενετούς τόπος εγκατάστασης ήταν η Κεφαλονιά, στα πλαίσια της ευρύτερης πολιτικής για τον επαναπληθυσμό, την άμυνα και την ανάπτυξη του νησιού. Στρατιωτικοί, αστοί, τεχνίτες, γεωργοί, εγκαταστάθηκαν στα μέρη που τους παραχωρήθηκαν μεγάλοι ή μικροί κλήροι γης, και σταδιακά εντάχθηκαν στην τοπική κοινωνία, ενώ οι ανώτεροι στρατιωτικοί και οι πολίτες ως μέλη της ανώτερη τάξης συμμετείχαν με ίσους όρους με τους γηγενείς στο Συμβούλιο της κοινότητας και στη διοίκηση.
*Φιλόλογος, Ερευνήτρια.
6.Δημοπούλου, Ρουμπίνη Λόγιοι ταξιδιώτες της Δύσης διαπλέουν το Ιόνιο (15ος – 16ος αι.) *
Η ανακοίνωση της κας Δημοπούλου αφορούσε τους λόγιους ταξιδιώτες της Δύσης–περιηγητές οι οποίοι διαπλέουν τον 15ο και 16ο αι. το Ιόνιο, με προορισμό τους Άγιους Τόπους και την Κωνσταντινούπολη και καταγράφουν τις εμπειρίες και τις αναμνήσεις τους. Από διαφορετικές πατρίδες, με ποικίλα κίνητρα ανακαλούν, αναγνωρίζουν, παρατηρούν διαφορετικές εικόνες των νησιών και των παράκτιων περιοχών του Ιονίου κατά τον διάπλου. Στην εργασία αυτή εξετάστηκαν μαρτυρίες από λατινικά περιηγητικά κείμενα για το Ιόνιο και διερευνήθηκε η οπτική των λόγιων ταξιδιωτών που ταξιδεύουν στην Ανατολή και περιηγούνται ή παρατηρούν από απόσταση τα νησιά και τις ακτές, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις απόψεις της φύσης, των κατοίκων και της καθημερινότητας τους.
*Μόνιµη Επίκουρη Καθηγήτρια ΕΚΠΑ, ΤΙΓΦ.
7.Αργυρού, Έφη – Λάζαρη, Σεβαστή Πληθυσμιακές μετακινήσεις στη Λευκάδα: μια διαχρονική επισκόπηση του φαινομένου*
Στην ανακοίνωση επιχειρήθηκε να προσεγγιστεί διαχρονικά το φαινόμενο μέσα από τις διαθέσιμες απογραφές και άλλες στατιστικές πληροφορίες. Παράλληλα, μέσα από χαρακτηριστικά παραδείγματα, έγινε προσπάθεια να παρουσιαστούν ορισμένες πτυχές από τη διαδικασία ενσωμάτωσης και αφομοίωσης των μετοίκων που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην οικονομική και κοινωνική ζωή του νησιού.
* Δρ. Ιστορίας Πανεπιστηµίου Σορβόννης, ΕΑΠ
8.Μπίρταχας, Στάθης Μετανάστευση και διδασκαλία στα Ιόνια Νησιά κατά το α΄ ήμισυ του 17ου αιώνα: Ο Θεόφιλος Κορυδαλέας στην Κεφαλονιά και στη Ζάκυνθο.*
Ο κ. Μπίρταχας ασχολήθηκε με την τυπολογία των μεταναστεύσεων στα Ιόνια Νησιά κατά τους πρώιμους νεότερους χρόνους, υποστηρίζοντας ότι συγκαταλέγεται και εκείνη που αφορά τη μετακίνηση και την εγκατάσταση σ’ αυτά επαγγελματιών για διδακτικούς σκοπούς. Σημειωτέον ότι η ιδιωτική διδασκαλία –ιδίως δε ανωτέρου επιπέδου– συνιστούσε κατ’ εκείνη τη χρονική φάση σημαντική παράμετρο της εκπαιδευτικής πραγματικότητας στα υπό βενετική κυριαρχία Ιόνια Νησιά και προσέφερε το απαραίτητο υπόβαθρο σε γόνους αριστοκρατικών και εν γένει αστικών οικογενειών για τη συνέχιση των σπουδών τους σε ιταλικά εκπαιδευτικά ιδρύματα και δη στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβας ή στο παπικό Κολλέγιο του Αγίου Αθανασίου στη Ρώμη. Στο πλαίσιο αυτό, η ανακοίνωση εξέτασε την περίπτωση ενός διδασκάλου μεγάλης εμβέλειας, του Αθηναίου νεοαριστοτελικού φιλοσόφου Θεόφιλου Κορυδαλέα, ο οποίος μετέβη στην Κεφαλονιά (1619-1621) και στη Ζάκυνθο (1621-1623, 1628-1636 με κάποια διαλείμματα) και προσέφερε μαθήματα ανωτέρου επιπέδου. Η ανακοίνωση του εμβάθυνε στο είδος και την απήχηση της διδακτικής του δραστηριότητας στις τοπικές κοινωνίες, καθώς και ο αντίκτυπός της στους σχεδιασμούς και στην πολιτική της καθολικής Εκκλησίας και του βενετικού κράτους.
*Μόνιµος Επίκουρος Καθηγητής ΑΠΘ, Τµήµα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας.
9.Παπαϊωάννου, Αναστάσιος Ἠπειρῶτες στὴ Βενετοκρατούμενη Κέρκυρα: Ὁ Κώδικας τῆς Παναγίας τῶν «Ξένων» ὡς πηγὴ πληροφοριῶν.*
Ἡ μακρόχρονη βενετικὴ κατοχὴ τῆς Ἑπτανήσου, σύμφωνα με τον κ. Παπαιωάννου, ὁδήγησε πολλὲς ἑλληνικὲς οἰκογένειες, κυρίως ἀπὸ τὶς τουρκοκρατούμενες περιοχὲς ὅπως ἡ Ἤπειρος, ἡ Κρήτη, καὶ ἡ Πελοπόννησος , νὰ ἐγκατασταθοῦν στὰ νησιὰ τοῦ Ἰονίου διατηρώντας τὴ γλωσσική τους ταυτότητα καὶ τὴν ὀρθόδοξη πίστη τους καὶ νὰ ἀποτελέσουν τὸν ἀκρογωνιαῖο λίθο πάνω στὸν ὁποῖο ἀναπτύχθηκαν οἰκονομικὰ καὶ κυρίως πληθυσμιακὰ τὰ νησιὰ αὐτά. Εἰδικότερα ἡ Κέρκυρα, στὸ σταυροδρόμι μεταξὺ Ἀνατολῆς καὶ Δύσης ἀποτέλεσε πολὺ νωρὶς πόλο ἔλξης γιὰ πολλοὺς Ἠπειρῶτες. Μὲ ἔντονο τὸ θρησκευτικό «φρόνημα» αἰσθάνθηκαν τὴν ἀνάγκη νὰ ἀποκτήσουν τὴ δική τους ἑστία, προσπαθώντας γύρω ἀπὸ αὐτὴ νὰ διατηρήσουν ἤθη, ἔθιμα καὶ παραδόσεις. Πρόκειται γιὰ τὸν ναὸ τῆς Παναγίας τῶν «Ξένων», ὁ οποῖος ἀνηγέρθη μὲ ἔξοδα τοῦ ἱερομονάχου Νικόδημου Κολίτζα, ὁρισμένων ἐπιφανῶν Κερκυραίων, καθὼς καὶ μὲ τὴ γενναία συνεισφορὰ πολλῶν Ἠπειρωτῶν. Ἡ ανακοινωσή του ασχολήθηκε μὲ τὴν ἀνάδειξη καὶ παρουσίαση σημαντικῶν πληροφοριῶν γιὰ τοὺς τόπους προέλευσης, τὸν ὑλικὸ πολιτισμό, τὴν οἰκονομική, πολιτική, ἐκκλησιαστικὴ καὶ γενικότερα κοινωνικὴ δραστηριότητα καὶ τοῦ τρόπου ζωῆς τῶν «Ξένων», ὅπως σκιαγραφοῦνται μέσα ἀπὸ τὸ περιεχόμενο τοῦ σωζόμενου Κώδικα τοῦ ὁμώνυμου ναοῦ τῆς ἐν λόγῳ Ἀδελφότητας.
* Δρ. Πανεπιστηµίου Αιγαίου, Τµήµα Μεσογειακών Σπουδών.
10.Καρδάμης, Κώστας Οι μετοικεσίες ως παράγοντες διαμόρφωσης της μουσικής των Ιονίων Νήσων.*
Παρότι η θέση της μουσικής στον πολιτισμικό χώρο των Επτανήσων, υπογράμμισε ο κ.Καρδάμης, θεωρείται σήμερα δεδομένη και συχνά λειτουργεί ως διακριτικό χαρακτηριστικό από εκείνον της ηπειρωτικής Ελλάδας, δεν είναι ιδιαιτέρως προβεβλημένες οι οφειλές των επτανησιακών μουσικών δεδομένων στις, βίαιες ή ειρηνικές, μετακινήσεις μουσικών από όλο τον όμορο γεωγραφικό χώρο. Οι μετοικεσίες αυτές κατά κανόνα δεν ήταν μαζικές και μόνιμες. Ωστόσο, το πολιτισμικό φορτίο που έφεραν σε δημιουργικό συνδυασμό με το γόνιμο έδαφος για την καλλιέργεια της μουσικής στα Επτάνησα, άφησε στον ιόνιο χώρο ένα από τα χαρακτηριστικότερα για τη νεοελληνική ταυτότητα αποτυπώματά του. Η ανακοίνωση στάθηκε στην πλέον γνωστή τέτοια μετακίνηση, εκείνη των οπερατικών θιάσων, αφού αυτή ούσα πλήρως οργανωμένη από τα μέσα του 18ου αιώνα έως τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αποτέλεσε ένα πολιτισμικό συνεχές, στο οποίο οφείλεται, μεταξύ άλλων, η έλευση στην περιοχή πολλών εκ των δασκάλων των γηγενών συνθετών και η βιωματική σύνδεση με την όπερα. Επιπλέον, η ανακοίνωση επεκτάθηκε και στους μουσικούς της βενετικής διοίκησης, στα νέα δεδομένα που έφερε η μετακίνηση των Κρητών κατά τον 17ο αιώνα, στον ρόλο των στρατιωτικών συνόλων πνευστών κατά τη γαλλική και τη βρετανική περίοδο, στη διάδραση της υπαίθρου με τη μουσική του άστεως και των εποχιακών ηπειρωτών μετοίκων, καθώς και στην ενσωμάτωση «εξωεπτανησιακών» στοιχείων στις συνθέσεις των μουσουργών της Επτανήσου
*Επίκουρος Καθηγητής Ιονίου Πανεπιστηµίου, Τµήµα Μουσικών Σπουδών.
11.Ρηγάκου, Τένια Πρόσφυγες ζωγράφοι και έργα κρητικής τέχνης στο Ιόνιο στο β’ μισό του 17ου αιώνα. Προβλήματα της έρευνας.*
Η κα Ρηγάκου υποστήριξε ότι τα Ιόνια νησιά λόγω της γεωγραφικής τους θέσης αποτέλεσαν ενδιάμεσο σταθμό στις μετακινήσεις ζωγράφων και έργων τέχνης μεταξύ Κρήτης και Βενετίας. Ιδιαίτερα μετά τον Κρητικό Πόλεμο (1669), μεγάλος αριθμός έργων μεταφέρεται από την μεγαλόνησο στα Ιόνια νησιά και κορυφώνεται η μετακίνηση κρητικών ζωγράφων. Οι κρητικοί ζωγράφοι της διασποράς συνέβαλαν ουσιαστικά στην καλλιτεχνική άνθιση που παρατηρείται στα Ιόνια το β’ μισό του 17ου και τον 18ο αιώνα και επηρέασαν καθοριστικά την εξέλιξη της ζωγραφικής στον επτανησιακό χώρο.
*Αρχαιολόγος, Προϊσταµένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Κέρκυρας.
- Λάππα, Δάφνη Εβραίοι πρόσφυγες από την Κρήτη στη Ζάκυνθο και η συγκρότηση του εβραϊκού γκέτο της Ζακύνθου*
* Δρ. Ιστορίας Ευρωπαϊκού Πανεπιστηµιακού Ινστιτούτου Φλωρεντίας, Διδάσκουσα ΕΚΠΑ.
—————————
Επισκόπηση
Την επισκόπηση του φαινομένου των μεταναστεύσεων στα νησιά του Ιονίου Πελάγους επιχείρησε στην ομιλία του ο καθηγητής Ιστορίας του ΕΚΠΑ Γεράσιμος Παγκράτης, κλείνοντας τις εργασίες του επιστημονικού συνεδρίου το οποίο οργάνωσε με επιτυχία ο Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Ελληνοϊταλικές Σπουδές: Ιστορία, Λογοτεχνία και Κλασική Παράδοση») σε συνεργασία με το Κέντρο Μελετών Ιονίου. Οι 27 πανεπιστημιακοί καθηγητές, ερευνητές και διδάκτορες πανεπιστημίων, με τις πρωτότυπες ανακοινώσεις τους, βοήθησαν στον εμπλουτισμό της σχετικής ιστοριογραφίας, σε σχέση με τα μεθοδολογικά προβλήματα της συναφούς έρευνας και τις διαθέσιμες πηγές.
Την δεύτερη μέρα των εργασιών του συνεδρίου υπήρξαν πολλές και ενδιαφέρουσες ανακοινώσεις, από διακεκριμμένους επιστήμονες, για το μεταναστευτικό φαινόμενο, στη διαχρονικοτητά του, καθώς σήμερα η χώρα μας ζει την ένταση ενός όλου και διευρυνόμενου προσφυγικού και μεταναστευτικού ρεύματος.
Οι περιλήψεις των εισηγήσεων έχουν ως εξής:
1.Τόμπρος, Νίκος: Μετοικεσίες Αχαιών στα Επτάνησα την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης: Η περίπτωση της οικογένειας Ι. Παπαδιαμαντόπουλου.*
Ο κ.Τόμπρος αναφέρθηκε στην προσωρινή μετανάστευση, λίγο πριν την έναρξη του ελληνικού απελευθερωτικού Αγώνα, αρκετών επιφανών οικογενειών Πατρινών που μεταφέρθηκαν μυστικά στα Επτάνησα, προκειμένου να αποφύγουν τις αρνητικές συνέπειες της επικείμενης εξέγερσης. Στις συγκεκριμένες οικογένειες συγκαταλέγονταν αυτές των Λόντου, Καλαμογδάρτη, Παπαδιαμαντόπουλου, οι οποίες εγκαταστάθηκαν στη Ζάκυνθο. Αποτέλεσμα αυτών των μετοικεσιών ήταν να συγκεντρωθούν -έως τον Απρίλιο του 1821- μόνο στο λοιμοκαθαρτήριο της Ζακύνθου περισσότερα από 6.000 άτομα, τα οποία στο σύνολό τους προέρχονταν από επαναστατημένες περιοχές της Πελοποννήσου. Στην μελέτη του εξέτασε αυτές τις μετοικεσίες που σημειώθηκαν προς τα Επτάνησα το πρώτο διάστημα της Επανάστασης, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του στην οικογένεια του Ι. Παπαδιαμαντόπουλου. Η συγκεκριμένη οικογένεια παρέμεινε στη Ζάκυνθο για μεγάλα χρονικά διαστήματα έως και το τέλος της Επανάστασης. Το ελάχιστα διασωθέν αρχειακό υλικό, στο οποίο συμπεριλαμβάνονται οι επιστολές που αντάλλαξε ο Ιωάννης με τη σύζυγό του Ελένη την περίοδο 1821-1826, δίνει τη δυνατότητα στους ερευνητές να κατανοήσουν και να σκιαγραφήσουν τη διαβίωση Αχαιών «προσφύγων» στα αγγλοκρατούμενα Επτάνησα κατά τη διάρκεια της Επανάστασης.
*Λέκτορας Πολιτικής Ιστορίας, Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων,
2.Λεοντσίνης, Γεώργιος Ιόνια νησιά: εποχική μετανάστευση και Ελληνική Επανάσταση – τα Κύθηρα και τα Αντικύθηρα ως μελέτη περίπτωσης (περίπου από τις αρχές του 18ου αιώνα έως το 1827).*
Η εισήγηση του κ.Λεοντσίνη βασίστηκε σε αρχειακή έρευνα, που διενεργήθηκε στα σωζόμενα αρχεία, ιδιωτικά και δημόσια, των νησιών του Ιονίου στο εσωτερικό και το εξωτερικό. Η έρευνα επικεντρώνεται στο φαινόμενο της εποχικής μετανάστευσης προς τις τουρκοκρατούμενες ελληνικές και άλλες περιοχές, περίπου από τις αρχές του 18ου αιώνα έως την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, περίοδο κατά την οποία αυτό εκδηλώθηκε δυναμικά από τα νησιά του Ιονίου προς τις περιοχές αυτές, οι οποίες και προσδιορίζονται στο κυρίως σώμα της εισήγησης του. Αυτή η μορφή μετανάστευσης με σημείο αναφοράς τις καλλιέργειες έγγειων ιδιοκτησιών και τη συγκομιδή των καρπών όπως και εκείνην της περιοδικής μετακίνησης εξειδικευμένου τεχνικού δυναμικού προς τις ίδιες περιοχές, διασυνδέονται, κατά την τελική τους φάση, με μεγάλο προσφυγικό ρεύμα άμαχου ελληνικού αλλά και τουρκικού πληθυσμού προς τα νησιά του Ιονίου, προεπαναστατικά και κατά την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης. Ως μελέτη περίπτωσης λαμβάνονται τα Κύθηρα και τα Αντικύθηρα, επειδή η σχετική έρευνα, λόγω του μεγέθους της, έχει περιορισθεί περισσότερο ολοκληρωμένα στα νησιά αυτά. Η εικόνα, που έχει αποκτηθεί, μαρτυρεί πως και τα δύο αυτά φαινόμενα, αλληλοσυνδεόμενα, στο πλαίσιο λίγο-πολύ κοινών οικονομικών, κοινωνικών, πολιτικών, εθνικών και γεωστρατηγικής σημασίας συνθηκών, παράγουν πολιτικά και κοινωνικά αποτελέσματα με εθνική εμβέλεια και σημασία. Όταν τα δύο αυτά φαινόμενα σε μια κρίσιμη καμπή της ελληνικής ιστορίας συναντιούνται ή ορθότερα όταν το προσφυγικό πρόβλημα ενέσκηψε στα νησιά λόγω της Ελληνικής Επανάστασης, ενεργοποίησε ανθρώπινες σχέσεις και δεσμούς και ποικίλες άλλες δυναμικές των κοινωνιών τους, που απέβησαν αποφασιστικός παράγοντας στην εξέλιξη της επαναστατικής δραστηριότητας των Ελλήνων της ηπειρωτικής και της νησιωτικής Ελλάδας. Τα φαινόμενα της εποχικής μετανάστευσης και της περιοδικής μετακίνησης εξειδικευμένου τεχνικού δυναμικού, που είχαν προηγηθεί της Ελληνικής Επανάστασης, υπερβαίνουν τα επίπεδα της συγκυριακής τους παρουσίας και της δομικής τους οργάνωσης και λειτουργίας. Η εισήγηση του κ. Λεοντσίνη ανέδειξε μορφές πολλαπλής συμμετοχής των κατοίκων των Κυθήρων και των Αντικυθήρων, της ηγεσίας της τοπικής εκκλησίας, του εφημεριακού κλήρου και των φορέων και των οργάνων της κοινοτικής αυτοδιοίκησης στην Ελληνική Επανάσταση.
*Οµότιµος Καθηγητής Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας, ΕΚΠΑ.
3.Πατραμάνη, Μαρία: Η Κρητική διασπορά (1645-1797). Βραχύ Σημείωμα για τις πληθυσμιακές μετακινήσεις κρητικών προσφύγων στα Ιόνια νησιά.*
Η εἰσήγηση της κας Πατραμάνη, ἀφορούσε, τὶς πληθυσμιακὲς μετακινήσεις τῶν κρητικῶν προσφυγικῶν οἰκογενειῶν στὰ Ἰόνια νησιά. Τα στοιχεία αντλούνται ἀπὸ τὴν ἐπικείμενη ἔκδοση του βιβλίου: Ἡ Κρητικὴ διασπορά (1645-1797). Εἰδικὴ πραγματεία γιὰ τὴν Κρητικὴ διασπορά καὶ τὰ κύματα μετακινήσεων μὲ τομές, καταρχὰς τὴν περίοδο τοῦ Κρητικοῦ Πολέμου (1645-1669), μὲ ἀφορμή τὴν περίοδο τῆς βενετικῆς κυριαρχίας στὸ Regno di Morea, τὰ γεγονότα τῆς ἀποτυχημένης προσπάθειας ἀνακατάληψης τῶν Χανίων (1692), κι ἀκόμη μετὰ τὸ 1715, καθὼς καὶ κάποια μέλη οἰκογενειῶν τῆς τρίτης γενιᾶς ἐπίσης, μεμονωμένως, μετακινοῦνται ἕως τὸ ἔτος 1797. Ὅπου κατατίθενται τὰ στατιστικὰ στοιχεῖα τοῦ ὅλου τῆς κρητικῆς μετανάστευσης στα νησιά του Ἰονίου, ἀκόμη τὴν Πελοπόννησο καὶ τοὺς ἄλλους χώρους ὑποδοχῆς (Δαλματία-Ίστρια, ΒενετίαTerra Ferma), καθὼς καὶ τὴν παρουσία καὶ τὸν ρόλο ποὺ διεδραμάτισαν, ἀπὸ τὴν πρώτη ἕως καὶ τὴν τρίτη γενιά. Καρπὸς μακρόχρονης καὶ ἐπίπονης ἔρευνας, ἐπεξεργασίας τοῦ τεκμηριωτικοῦ ὑλικοῦ, μεγάλης συνθετικῆς ἐργασίας. Ἑστιάζοντας στὸ θέμα τοῦ συνεδρίου, μὲ βάση τὸ ἀνέκδοτο πηγαϊκὸ ἀρχειακὸ ὑλικὸ ἀπὸ τὸ Archivio di Stato di Venezia καὶ τὸ Ἱστορικὸ Ἀρχεῖο Κυθήρων, ἡ ἀναφορὰ τῆς εἰσήγησης ήταν ἀποκλειστικὰ γιὰ τὰ Ἰόνια νησιά (Κέρκυρα, Ζάκυνθο, Κύθηρα). Ἀντλήθηκε ἀπὸ τὴν κατατεθειμένη στὸ Τμῆμα Ἱστορίας καὶ Ἀρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης, ἀδημοσίευτη διδακτορικὴ διατριβή μου: Μαρία Γ. Πατραμάνη, Οἱ Κρητικοὶ πρόσφυγες στὰ Κύθηρα (1645-1797),Ρέθυμνο 2005, τ. Α΄, εἰδικά, ἀπὸ τὴν «Εἰσαγωγή», σσ. 25-36, ὅπου δίνονται τὰ στοιχεῖα τῆς παρουσίας τῶν κρητικῶν προσφύγων, ὡς ἐπήλυδος πληθυσμιακῆς μονάδας, στὸ σύνολο τοῦ πληθυσμοῦ ἑνὸς ἑκάστου νησιοῦ.
*Δρ. Ιστορίας, Διευθύντρια του Πειραµατικού Γενικού Λυκείου Ηρακλείου.
4.Πάρδος, Αντώνης: Δεκαέξι βενετικοί κατάλογοι επιδομάτων στους πρόσφυγες του Χάνδακα (Κέρκυρα-Ζάκυνθος, 1670- 1682). Γενικές προσεγγίσεις.*
Στην ανακοίνωση του κ.Πάρδου αναφέρονται τα ακριβή ονόματα των μετοίκων, οι στενές και ευρύτερες συγγενικές συσσωματώσεις τους, η αντιπαραβολή των καταλόγων με το μεγάλο Βιβλίο επιδομάτων του πολιορκημένου Χάνδακα συνοδεύονται από ποικίλες αρχειακές πληροφορίες για τις συνθήκες μετάβασης και εγκατάστασης. Οι κατάλογοι επιπλέον προσφέρουν ένα στερεό κρηπίδωμα για την ανίχνευση συγκεκριμένων φορέων του πολιτισμού εκείνου που ενοφθάλμισε την ιόνια πραγματικότητα δίνοντάς της προεξάρχουσα θέση στους επόμενους αιώνες.
*Ερευνητής του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών, Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών.
5.Καρύδης, Σπύρος – Τζιβάρα, Παναγιώτα Κρήτες πρόσφυγες στην Κέρκυρα. Τα τεκμήρια των Αρχείων Νομού Κέρκυρας ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΤΖΙΒΑΡΑ – ΣΠΥΡΟΣ ΚΑΡΥΔΗΣ Όψεις της οικονομικής δραστηριότητας των Κρητών προσφύγων στους τόπους εγκατάστασής τους. Η περίπτωση της Κέρκυρας. *
Η ανακοίνωση αφορούσε τις κοινότητες των Κρητικών προσφύγων που εγκαταστάθηκαν στα νησιά του Ιονίου και στις οποίες παρατηρούνται από τη στιγμή της εγκατάστασής τους ποικίλες ανισότητες οι οποίες οφείλονται στη διαφορετική κοινωνική προέλευση αλλά και στην οικονομική τους επιφάνεια. Τα γνωστά παραδείγματα εκτείνονται από την απόλυτη ένδεια, που οδηγούσε στην επαιτεία και τη διαμονή σε ευτελή καταλύματα ή σε ιδρύματα, έως τον πλούτο που επέτρεπε την αγορά κατοικιών και οικοπέδων, την οικοδομική και ναοδομική δραστηριότητα, τη δραστηριοποίηση στον χώρο του εμπορίου και στις χρηματοπιστωτικές συναλλαγές. Στην ανακοίνωση αυτή, στηριγμένοι στα αποτυπώματα, που άφησαν στα φύλλα των 10 νοταρικών καταστίχων, οι εισηγητές διερεύνησαν την οικονομική δραστηριότητα των προσφύγων, μέσα από τεκμήρια δοσοληψιών, συναλλαγών, διαθηκών ορισμών. H ανακοίνωση αποτελεί στην πράξη μια σύντομη περιήγηση στο υλικό που φυλάσσεται στα αρχεία Νομού Κέρκυρας και αφορά τους Κρήτες πρόσφυγες από την έναρξη του Κρητικού πολέμου έως και το τέλος του τελευταίου βενετοτουρκικού πολέμου. Η μελέτη εστιάζει την προσοχή της στο πρωτοπαπαδικό αρχείο, στο νοταρικό αρχείο, στα αρχεία της τοπικής βενετικής διοίκησης του νησιού (δηλαδή στα αρχεία του βάιλου και του προβλεπτή καπιτάνου τα οποία συγκροτούν σήμερα την αρχειακή σειρά Ενετική Διοίκηση) καθώς και στο αρχείο της αστικής Κοινότητας του νησιού (γνωστό ως Ενετοκρατία). Τα αρχειακά τεκμήρια προσφέρουν ευάριθμες ειδήσεις για τα πολεμικά γεγονότα ή την περιπέτεια των ανθρώπων στον δρόμο της προσφυγιάς, στο ταξίδι δηλαδή από την Κρήτη έως τα νησιά του Ιονίου, με εξαίρεση τα έγγραφα εκείνα τα οποία συντάχθηκαν και ομαδοποιήθηκαν δίκην «φακέλων», για να υποστηρίξουν αιτήματα των προσφύγων για την παροχή βοήθειας, για την ανάληψη της επικαρπίας κάποιου δημόσιου ναού ή μοναστηριού, για την ένταξη στην αστική Κοινότητα. Ωστόσο, τα ίδια τεκμήρια ακόμα και με τη λακωνικότητά τους ή τη σιωπή τους μεταφέρουν το συναίσθημα, τον πόνο, τις δυσκολίες στη νέα πατρίδα, μαρτυρούν τα προβλήματα συγχρωτισμού με τους ντόπιους, αποκαλύπτουν την ψυχολογία των προσφύγων, καταγράφουν την ελπίδα για την επιστροφή στον γενέθλιο χώρο. Τα αρχειακά τεκμήρια αναδεικνύουν επίσης όψεις των κοινωνικών σχέσεων και των συμπεριφορών, της οργάνωσης των προσφυγικών κοινοτήτων και της αλληλεγγύης που χαρακτήριζε τα μέλη τους όπως επίσης μαρτυρούν τη διαχείριση της εμπερίστατης προσφυγιάς για αιτήματα παροχής προνομίων και ευεργεσιών από την Κυρίαρχο Βενετία.
*Εκπαιδευτικός, Διδάκτωρ Ιστορίας, ΕΚΠΑ – Μόνιµη Επίκουρη Καθηγήτρια ΔΠΘ, Τµήµα Ιστορίας-Εθνολογίας
6.Μοσχόπουλος, Γεώργιος Πρόσφυγες από την Κρήτη στην Κεφαλονιά κατά τον 17ο αιώνα.* Καθηγητής Πανεπιστηµίου Πατρών.
7.Παταπίου, Νάσα Αρχειακές μαρτυρίες για εγκατάσταση Κυπρίων στα Ιόνια νησιά (16ος-17ος αι.)*
Η κ.Παταπίου μίλησε για την οθωμανική κατάκτηση της Κύπρου (1570-1571) η οποία προκάλεσε μεγάλες ανακατατάξεις στη μεγαλόνησο. Μεγάλος αριθμός Κυπρίων σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου και άλλοι αιχμαλωτίστηκαν. Όσοι αιχμάλωτοι επέζησαν από τις κακουχίες και τελικά απέκτησαν την ελευθερία τους με καταβολή λύτρων κατέφυγαν, για ευνόητους λόγους, είτε στη Βενετία είτε στις βενετοκρατούμενες ελληνικές περιοχές. Μεταξύ αυτών των περιοχών ήταν και τα Ιόνια Νησιά. Η Δημοκρατία της Βενετίας ενίσχυσε τότε τους πρόσφυγες Κυπρίους, οι οποίοι με αιτήματά τους στις βενετικές αρχές εκλιπαρούσαν ανάλογα για μια εργασία, ένα επίδομα, μια στέγη ή να καταταγούν στους λόχους του ελαφρού ιππικού για να επιβιώσουν. Μέσα από τα αιτήματα των προσφύγων Κυπρίων και γενικά το διαθέσιμο αρχειακό υλικό πληροφορούμαστε για την εγκατάστασή τους στα Ιόνια Νησιά. Πρόκειται για στρατιωτικούς, ή μέλη του ελαφρού ιππικού, εμπόρους, λογίους ή 14 φεουδάρχες. Μεταξύ αυτών σημειώνουμε τις κυπριακές οικογένειες Cressi ή Χρυσή, Τζιμπλέττη, Carafa ή Χωραφά, Κωνστάντζο, Μπούκαρη, Γονέμη, Στράμπαλη, Μοτσανέγα κ.ά.
*Ιστορικός-Ερευνήτρια. Επιστηµονικός συνεργάτης Κέντρου Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου.
8.Παπαδάμου, Χρυσοβαλάντης: Κύπριοι πρόσφυγες στα Ιόνια νησιά μετά τον βενετοτουρκικό πόλεμο του 1570-71. Οι περιπτώσεις των οικογενειών Brachimi, Stambali και Carer. *
Ο κ.Παπαδάμου αναφέρθηκε στον Πόλεμο της Κύπρου και την κατάκτηση του νησιού από τους Οθωμανούς, και τον χαρακτήρισε μία από τις κορυφαίες στιγμές της μακροχρόνιας βενετοτουρκικής σύγκρουσης. Η Κύπρος, το τελευταίο προπύργιο της Χριστιανοσύνης στην Εγγύς Ανατολή, μετατράπηκε το 1571 σε οθωμανική επαρχία. Ένας απροσδιόριστος αριθμός προσφύγων εγκατέλειψε το νησί και εγκαταστάθηκε σε περιοχές του βενετοκρατούμενου ελλαδικού χώρου και στη βενετική μητρόπολη. Ένα μέρος αυτού του προσφυγικού ρεύματος κατέληξε στα Ιόνια νησιά. Με βάση το προσωπικό και οικογενειακό κοινωνικό και οικονομικό status τους, οι Κύπριοι πρόσφυγες εντάχθηκαν με διάφορους τρόπους στις τοπικές κοινωνίες χαράσσοντας τη δική τους πορεία. Στην ανακοίνωση του εξέτασε 13 περιπτώσεις οικογενειών που από την Κύπρο εγκαταστάθηκαν στην Κέρκυρα, τη Ζάκυνθο και την Κεφαλονιά, καθώς και η εξέλιξή τους στο νέο χώρο διαβίωσης.
*Δρ. Ιστορίας Πανεπιστηµίου Κύπρου.
9.Γιαννουλοπούλου, Γιαννούλα: Επτανησιώτικες διάλεκτοι και βενετσιάνικη διάλεκτος την εποχή της Βενετοκρατίας, η επιρροή των μετακινήσεων από και προς τη Βενετία στις γλωσσικές και κοινωνιογλωσσικές διαστάσεις της γλωσσικής επαφής.*
Στην ανακοίνωση της, η κα Γιαννουλοπούλου διερεύνησε το φαινόμενο της γλωσσικής επαφής μεταξύ της βενετσιάνικης και των επτανησιακών διαλέκτων κατά την εποχή της Βενετοκρατίας στα Επτάνησα (1204-1214, 1386-1797), υπό το πρίσμα κυρίως της κοινωνιογλωσσολογίας. Συγκεκριμένα, στην μελέτη της λαμβάνονται ως δεδομένα: α) ότι η βενετσιάνικη διάλεκτος (και όχι γενικώς η ιταλική γλώσσα) είναι αυτή που επηρέασε τις επτανησιώτικες διαλέκτους, και β) ότι το βενετικό κράτος (Stato Veneto) δεν ασκούσε κρατική γλωσσική πολιτική επιβολής της γλώσσας του στις κτήσεις (Stato da Mar), με τον ίδιο τρόπο που δεν ασκούσε γλωσσική πολιτική προτυποποίησης της γλώσσας στην ενδοχώρα (Stato da Terra). Ως εκ τούτου, διερευνάται το κατά πόσο και με ποιο τρόπο το φαινόμενο της γλωσσικής επαφής καθορίστηκε από τις μετακινήσεις Ελλήνων και Βενετών από και προς τη Βενετία, στις διάφορες περιόδους της Βενετοκρατίας.
*Καθηγήτρια ΕΚΠΑ, ΤΙΓΦ
10.Δρακούλη, Αθανασία: Φιλοπρόοδες δράσεις διδασκάλων της Ιταλικής που μετακινούνται στα Επτάνησα κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα: οι περιπτώσεις του Λουδοβίκου Ιγνάτιου Μαρτζώκη στη Ζάκυνθο και του Pelagio Saverio da Malta στην Κεφαλλονιά.*
Η μελέτη της κας Δρακούλη αναφέρεται στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, σε μία περίοδο κατά την οποία σημειώνονται σημαντικές κοινωνικοπολιτικές αλλαγές που συντελούν στη σταδιακή “υποχώρηση” της χρήσης της Ιταλικής γλώσσας στην επτανησιακή κοινωνία. Την περίοδο αυτή φτάνουν στα Ιόνια από την Ιταλία δύο σημαντικοί λόγιοι οι οποίοι δίνουν, ο καθένας από το μετερίζι του, νέα ώθηση τόσο στα ιταλικά γράμματα όσο και στην ευρύτερη εκπαιδευτική και πολιτιστική πραγματικότητα των νήσων. Πρόκειται για τον νομικό και διδάσκαλο της Ιταλικής γραμματολογίας Λουδοβίκο Ιγνάτιο Μαρτζώκη και τον Φραγκισκανό Καπουκίνο ιερέα Pelagio Saverio da Malta. Ο πρώτος ως αυτοεξόριστος φιλοπατριώτης και αγωνιστής κατά των Αυστριακών κατακτητών της Ιταλίας, ο δεύτερος ως εντεταλμένος της Αγίας Έδρας στα πλαίσια της διαποίμανσης των καθολικών των νησιών και της διάδοσης της Πίστης κατά τα πρότυπα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, εγκαθίστανται στη Ζάκυνθο 9 (1837) και την Κεφαλονιά (1839) αντιστοίχως και διανθίζουν την τοπική κοινωνία με τις πολυποίκιλες και καινοτόμες για τα τοπικά δεδομένα δραστηριότητές τους στο χώρο της παιδείας και του πολιτισμού.
*Μεταδιδάκτωρ ΤΙΓΦ, Διδάσκουσα Πανεπιστηµίου Κρήτης.
11.Κουρκουμέλης, Νικόλαος: Εγκαταστάσεις Σουλιωτών στην Κέρκυρα το πρώτο τέταρτο του 19ου αι. *
Στην μελέτη του κ.Κουρκουμέλη, εξετάζονται οι μετακινήσεις των Σουλιωτών μετά την δεύτερη πολεμική σύγκρουσή τους με τον πασά των Ιωαννίνων Αλή (2 Ιουλίου 1800, 7 Δεκεμβρίου 1803, 15 Απριλίου 1804) και οι εγκαταστάσεις τους στην πόλη και την ύπαιθρο της Κέρκυρας. Παράλληλα εξετάζονται, η κοινωνική τους ζωή, η συμμετοχή τους στα στρατιωτικά σώματα της Επτανήσου Πολιτείας και των Αυτοκρατορικών Γάλλων, οι αντιπαλότητες με τον πληθυσμό, η παραβατική τους συμπεριφορά, οι μετεγκαταστάσεις, οι 11 πολιτογραφήσεις, και η τελική ενσωμάτωση στην κερκυραϊκή κοινωνία, εκείνων που παρέμειναν μετά την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.
*Δρ. Ιστορίας Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων.
12.Ζαφειράτου, Θεοδώρα Πολιτογραφήσεις ξένων υπηκόων στο Ιόνιο Κράτος (1815-1864).*
Στην ανακοίνωση της η κα Ζαφειράτου αναφέρθηκε στο όνομα, την ιδιότητα, τον τόπο καταγωγής και την χρονολογία κατά την οποία δόθηκε η ιδιότητα του Ιόνιου πολίτη στους ενδιαφερόμενους κατά την χρονική περίοδο 1815- 1864 με βάση τις αντίστοιχες Πράξεις της Ιονίου Γερουσίας και διοικητικά έγγραφα της περιόδου του Ιονίου Κράτους από τα ΓΑΚ- Αρχεία Ν. Κεφαλληνίας. Αναφέρθηκε επίσης το νομικό πλαίσιο που διείπε τη διαδικασία πολιτογράφησης ξένων υπηκόων στο Ιόνιο Κράτος και αναλύθηκε η σημασία των πολιτογραφήσεων αυτών.
*Δρ. Ιστορίας, Προϊσταµένη ΓΑΚ – Αρχείων Ν. Κεφαλληνίας.
13.Δουκάκης, Κωνσταντίνος Η μετανάστευση Μαλτέζων στο Ιόνιο Κράτος: μια ιστοριογραφική προσέγγιση.*
Στην μελέτη του ο κ.Δουκάκης εξετάζει το πώς υποδέχθηκε η ελληνική και διεθνής βιβλιογραφία τη μετανάστευση των Μαλτέζων στο Ιόνιο Κράτος και επικεντρώθηκε στην ανάλυση των μεθοδολογικών εργαλείων που έχουν αξιοποιηθεί για την κριτική προσέγγιση των διαθέσιμων για το υπό ανάλυση αντικείμενο, πρωτογενών και δευτερογενών πηγών, αλλά και τον τρόπο καταγραφής του φαινομένου τόσο από τους ιστορικούς του 19ου αιώνα όσο και από τους σύγχρονούς μας μελετητές.
*Δρ. Ιστορίας Ιονίου Πανεπιστηµίου, Διδάσκων ΕΑΠ και Πανεπιστηµίου Πατρών.
