Ο 18ος αιώνας είναι η εποχή που προτάσσεται ο φιλελευθερισμός και ο ορθολογισμός. Η κριτική σκέψη είναι αναπόσπαστο κομμάτι της νέας τάσης πραγμάτων και στέκεται ως αντίποδας στο κατεστημένο και τις αξίες, που χαρακτήριζαν τις προηγούμενες περιόδους. Πολλοί παράγοντες συνετέλεσαν στη διαμόρφωση αυτής της κουλτούρας, στην τάση για εξορθολογισμό. Παρατηρούνται γενικές ανακατατάξεις στον παγκόσμιο οικονομικό χάρτη που πλέον είναι αδήριτη ανάγκη η οικονομική σκέψη.
Γράφει ο Σπύρος Παπανικόλας*
Από το τέλη του 17ου αιώνα οι χώρες της Βορειοδυτικής Ευρώπης γνωρίζουν οικονομική ανάπτυξη. Μεγάλα επαναστατικά κινήματα ενεργοποιούνται στη Αμερική για την διεκδίκηση της ανεξαρτησίας. Το τρίπτυχο «Ελευθερία , Αδελφοσύνη, Ισότητα» ήταν τα νοήματα, που εκφράστηκαν με το ρεύμα του Διαφωτισμού.
Το κείμενο πραγματεύεται το κίνημα του Διαφωτισμού, την επίδραση στην Ευρώπη και τις νέες ζυμώσεις και αντιλήψεις που αντικαθιστούν το παλιό. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός αποτέλεσε σημαντικό μέρος της ραχοκοκαλιάς του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Οι εξελίξεις στη Γαλλία με τα νέα προοδευτικά ρεύματα και την αποτίναξη του «παλιού» διέγειραν το ενδιαφέρον της Ευρώπης ώστε να υιοθετηθούν νέες ιδέες και δράσεις. Αυτές τις αντιλήψεις ενστερνίστηκαν οι φωτισμένοι του ελληνικού γένους.
Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός ως κίνημα εμφανίζεται τον 17ο αιώνα λίγο πριν την Γαλλική Επανάσταση. Το κίνημα αυτό ως ανθρωποκεντρικό φαινόμενο διακηρύσσει τα δικαιώματα του ατόμου με φιλελεύθερες απόψεις, αντιμάχεται το Δεσποτισμό, το φανατισμό και γενικότερα κάθε τι που μέχρι πρότινος θεωρούνταν αυθεντία. Μετά την επιστημονική επανάσταση (17ος-18ος αιώνες), οι αντιλήψεις που υπήρχαν έως τότε αναθεωρούνται, ορθολογιστικές απόψεις συντελούν στη διαμόρφωση του πνεύματος με γνώμονα την ισότητα, την ελευθερία και γενικότερα αποτινάσουν τον ποδηγέτης απο κάθε μορφή αυθεντίας. Η κορύφωση ήρθε με την Γαλλική Επανάσταση όπου και το χρονικό όριο του κινήματος είναι το 1789.
Πατέρας του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού θεωρείται ο Άγγλος Λοκ. Μαζί με το στοχαστή Καρτέσιο δίνουν έμφαση στην ανθρώπινη σκέψη και την λογική, η οποία σφυρηλατείται μέσω του γνωστικού αντικειμένου. Οι φυσικές επιστήμες ενέπνευσαν τους Διαφωτιστές, όπου οραματιζόμενοι την εκλαΐκευση της νέας επιστήμης και την γοητεία, που ασκούσε αυτή. Κορυφαίος εκπρόσωπος ο Νεύτωνας, που διατύπωσε τους τρεις νόμους της κίνησης της και τον νόμο της βαρύτητας. Επιστημονική επιτομή το ηλιοκεντρικό σύστημα κ.α. χρησιμοποιούνται ως αρχές για την αποτίναξη του «πίστευε και μη ερεύνα» και αντικαθιστώντας αυτή τη φράση του μεσαίωνα με τη φράση του Κάντ: Τόλμα να γνωρίζεις». Ο άνθρωπος του Διαφωτισμού μπορεί και αναγνωρίζεται ως ξεχωριστή οντότητα. Η ποικιλία στη διαφορετικότητα και η ξεχωριστή κρίση τον καθιστά αυθύπαρκτη προσωπικότητα, που με την ανάλογη καλλιέργεια μπορεί ελεύθερα να παραθέτει απόψεις αλλά και να διεκδικεί ίσο μερίδιο από το θώκο της εξουσίας, με όποιες αλλαγές επιφέρει στο έως τώρα πολιτικό κατεστημένο. Εξοστρακίζει τον Δεσποτισμό και αντιτάσσεται στην αυθεντία. Ο διανοητικός χαρακτήρας, το πνεύμα της αντίθεσης, η στροφή προς την εγκυκλοπαιδική γνώση και γενικότερα η διεύρυνση των οριζόντων μακριά από τον σκοταδισμό και τις ροπές του παρελθόντος, καταδεικνύουν τους Φωτισμένους ως εκπροσώπους μια «νέας θρησκείας». Η χειμαρρώδης εξέλιξη και η γοητεία του νέου ρεύματος είχε αποτέλεσμα την διαμάχη νεωτεριστικών και αρχαίων απόψεων. Ο Αριστοτελισμός παραγκωνίζεται, θεωρείται παρωχημένος και απλοϊκός. Η αισθητική και τα πολιτισμικά στοιχεία του κλασικισμού εκφράζονται σε όλες τις μορφές της τέχνης και οι αξίες παραμένουν και στην ακραία πολιτική αίσθηση του Διαφωτισμού.
Νεοελληνικός Διαφωτισμός
Ο Ελληνικός διαφωτισμός εντάσσεται στο χρονικό διάστημα από τις αρχές του 18ου αιώνα έως και τις πρώτες δεκαετίες του 19ου και τελειώνει με την Επανάσταση του 1821. Αποτελεί μέρος της ραχοκοκαλιάς του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Δέχτηκε επιρροές από τη Γαλλική παιδεία και τις εξελίξεις από αυτή. Πρέπει να θεωρήσουμε ότι εκείνη την εποχή η Ευρώπη ήταν ενωμένη πνευματικά. Η Γαλλία ως μήτρα παιδείας του Διαφωτισμού υπήρξε τροφοδότης ιδεών αν και λόγω της πνευματικής ένωσης της Ευρώπης η γνώση ερχόταν πανταχόθεν. Κομβικό ρόλο για την Ελλάδα ανάμεσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και το δυτικό κόσμο, ως υπάλληλοι της Υψηλής Πύλης, για τη μεταφορά ιδεών ρόλο έπαιξαν οι Φαναριώτες που είχαν αξιοσημείωτη «γαλλική» μόρφωση και ήταν γλωσσομαθείς. Στα Επτάνησα, οι Ιταλικές επιρροές διακατέχονταν από τις ίδιες αξίες και αντί προμήθειας της γαλλικής εγκυκλοπαίδειας καλύπτονταν από την έκδοση της Λούκας και του Λιβόρνου. Παρατηρείται ακμή στις παροικίες της δύσης λόγω του πολιτικού χαρακτήρα, που επικράτησε απόρροια του νέου ρεύματος. Ως γέφυρα πολιτισμού συνέβαλλε στη μεταφορά φρέσκων προωθημένων για την εποχή ιδεών, στην εισαγωγή βιβλίων και γενικότερα στη μετάφραση νεωτερικών έργων.
Η Σχολή στην Ζαγορά όπου φοίτησε ο Ρήγας Φεραίος
Πρόδρομος του Ελληνικού Διαφωτισμού υπήρξε ο Ευγένιος Βούλγαρης. Μετέφρασε Βολταίρο στα Ελληνικά, παρόλα αυτά όμως θα κρατήσει ουδέτερη και περισσότερο εσωστρεφή στάση λόγω του βίου του στην Ρωσία πλάι στην Αικατερίνη. Νεότερος ο Βούλγαρης είχε υιοθετήσει προοδευτικές ιδέες, αναφέρεται σε σύγχρονους δυτικούς φιλοσόφους και δεν ενστερνίζεται τα αρχαία πρότυπα. Άλλη μορφή υπήρξε ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, ο οποίος μάχεται να επιβάλει τις νεωτεριστικές απόψεις για την λαϊκή γλώσσα και τη φιλοσοφία. Οπαδοί του Μοισιόδακα και ενστερνιστές των ιδεών του υπήρξαν ο Δημητράκης Κανταρτζής, Γρηγόριος Κωνσταντάς, Ρήγας Βελεστινλής κ.α. Η εκκλησία όμως ως αντίποδας στις νεωτεριστικές απόψεις κρατάει εχθρική στάση και δεν δέχεται τίποτα το «εισαγόμενο» θεωρώντας ότι η θεία πρόνοια είναι αυτή, που επέβαλε τον Τουρκικό ζυγό και οτιδήποτε άλλο προσβάλει τις αρχές της. Ακόμα και τα αρχαία πρότυπα για τους εκπρόσωπους της εκκλησίας μοιάζουν ως αποτρόπαιες διδαχές. Όλα γίνονται γιατί είναι θέλημα Θεού και φυσικά θα υπάρξει ανταμοιβή στον άλλο κόσμο.
Σημαντική προσωπικότητα ήταν του Αδαμάντιου Κοραή, που σε αυτή την περίοδο κυριαρχεί, και έχει ως αποτέλεσμα την αντιμαχία των λογίων και τον χωρισμό τους σε στρατόπεδα. Το φαινόμενο της «μάχης των φυλλαδίων» παίρνει διαστάσεις και οι προοδευτικοί με τους συντηρητικούς μέσω φυλλαδίων εκφράζουν τις διαφορετικές απόψεις τους. Ως ταγοί του Διαφωτισμού τάχθηκαν η νέα «φωτισμένη διανόηση». που οι αντιλήψεις ήταν πέρα από στερεότυπα προηγούμενων ιδεών και στεγανών παραδόσεων. Η νέα τάση συσπείρωσε διανοούμενους με κοινό στόχο την εναντίωση στην κρατική λογοκρισία αλλά και τη στάση της εκκλησίας. Ο Βολταίρος και ο Ντιντερώ υιοθέτησαν απόψεις διαφόρων μοναρχών, που προωθούσαν την πολιτική πεποίθηση του ότι ήταν Φωτισμένοι.
Η εξέλιξη και η πορεία του Διαφωτισμού στην Ελλάδα μπορεί να διακριθεί σε τρείς περιόδους: Η πρώτη περίοδος είναι συνδεδεμένη με τον Βολταίρο και την συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή το 1774, όπου στην πατρίδα του ο πρώτος μονοπωλούσε το ενδιαφέρον ως σύμβολο ελευθεροσύνης. Η φήμη και οι απόψεις του δεν άργησαν να περάσουν τα σύνορα. Η δεύτερη περίοδος συνδέεται με την Γαλλική Εγκυκλοπαιδεία, αυτή η πνευματικότητα του δυτικού κόσμου δεν άφησε ασυγκίνητο τον Ελληνισμό. Η τρίτη περίοδος είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την κίνηση των ιδεολόγων. Η ομάδα διανοούμενων, υποστηρικτές της ελευθερίας και για το λόγο αυτό έμειναν μακριά αποδοκιμάζοντας έτσι την πολιτική δράση του Ναπολέοντα. Η καλλιέργεια του πνεύματος και της λογικής η οποία άρχισε να αναπτύσσεται λόγω της επιρροής από τη δυτική σκέψη γεννάει την ελπίδα για κάτι το νέο. Πλέον οι άνθρωποι δεν φοβούνται τις μεταβολές καθώς νέες ζυμώσεις στο κοινωνικό σύνολο οδηγούν προς την ελπίδα αφήνοντας πίσω την στατικότατα, η οποία δεν καλύπτει τις ανάγκες της νέας εποχής. Καινούργιες απόψεις εκφράζονται όσον αφορά την πνευματική και γλωσσική ελευθερία. Η Κωνσταντινούπολη ως κέντρο του Ελληνισμού αλλά και τα Επτάνησα, που δεν τελούσαν υπό τον Τουρκικό ζυγό υπήρξαν φορείς του ευρωπαϊκού στοχασμού.
Εθνική συνείδηση
Ο Διαφωτισμός ως νέο ρεύμα έφερε πολλές ανατροπές στο μέχρι τότε κατεστημένο τοπίο. Η σύγκριση με το παλιό, οι αναφορές στο παρελθόν και ο συσχετισμός με τις προηγούμενες συνήθειες ήταν αναπόφευκτες. Η προγενέστερη κατάσταση λογιοσύνης απέχει παρασάγγας από αυτή των νέων ιδεών που κομίζει ο Διαφωτισμός. Το 18ο αιώνα υπάρχει οργασμός έκδοσης βιβλίων, που απέχουν από τα θρησκευτικά πρότυπα. Η προσπάθεια αυτή απομάκρυνσης από τη θρησκευτική βούληση είναι συντονισμένη με τη στροφή στην αρχαιότητα. Στην εύπεπτη αποδοχή των νέων ιδεών συνέβαλε η ύπαρξη υλικών ιχνών του παρελθόντος. Το εμπόριο έπαιξε ρόλο στη σύνδεση με το δυτικό κόσμο καθώς η αναζήτηση και η περιέργεια για την νέα τάξη πραγμάτων που ανακάλυπτε ο τότε κόσμος οδήγησε στο να ταυτιστεί με αυτόν συνειδητά. Πάντα το παρελθόν διέγειρε τη μνήμη καθώς οι δυτικοί με διάφορους τρόπους ερέθιζαν αυτή την αίσθηση σύνδεσης με τα αρχαία αλλά και βυζαντινά πρότυπα π.χ. Μέγας Αλέξανδρος, Όμηρος κ.α. Ακόμα και στα χρόνια πριν από τη Γαλλική επανάσταση η Γαλλία εξάγει τον θαυμασμό και την αγάπη για τα αρχαία πρότυπα.
Η γλώσσα ως ζωντανός οργανισμός υπόκειται σε αλλαγές. Νέες λέξεις και έννοιες εμπλουτίζουν το λεξιλόγιο. Σημαντικό ρόλο στην εθνική συνείδηση έπαιξε η ονοματοδοσία του γένους σε Ρωμιούς, Γραικούς, Έλληνες. Το γένος αυτή την περίοδο είναι απροσδιόριστο και με την ανάλογη συναισθηματική φόρτιση είναι το κατεξοχήν γένος. Η σύνδεση με τις έννοιες των προγόνων γίνεται στην εποχή του Διαφωτισμού. Η σύνδεση με το παρελθόν επιτεύχθηκε με ακόμα ένα μέσο, την Ιστορία. Η στροφή στη μελέτη της ιστορίας λειτούργησε καταλυτικά στη σύνδεση με την αρχαιότητα. Η εκδοτική δραστηριότητα της εποχής στρέφει το ενδιαφέρον της προς την ιστορία. Ελληνικές εκδόσεις αναβαθμίζουν το περιεχόμενο τους και την ποιότητα προκειμένου να κατακλύσουν τη ελληνική αγορά. Η ιστορία πλέον αποτελεί αγαπητό ανάγνωσμα των Ελλήνων. Αρχαίες ονοματοδοσίες βρίσκονται στην προτίμηση του κόσμου, Αθηνά, Πλάτωνας, Λεωνίδας κ.λπ. ενώ μέχρι πρότινος προτιμούνταν ονόματα αγίων.
Το ρεύμα του Διαφωτισμού μπορεί να χαρακτηριστεί ως καινοτομία η οποία έφερε σημαντικές ανατροπές στις ως τότε συνήθειες. Οι νεωτεριστικές απόψεις αντιμάχονται με το Δεσποτισμό και τις καταβολές του μεσαίωνα που ρέπουν προς το τέλος τους καθώς καινούργιες αξίες και έννοιες παίρνουν διαστάσεις χειμάρρου. Με ποιοτικά χαρακτηριστικά ο Διαφωτισμός στοχεύει στη ανύψωση του πνεύματος, στην ελεύθερη βούληση, στην ατομική ελευθερία και κυρίως στην κριτική ικανότητα μέσω της εγκυκλοπαιδικής γνώσης. Η προγονοπληξία περιορίζεται καθώς νέες προωθημένες απόψεις σκιαγραφούν το νέο ιδεολογικό τοπίο. Αναφορές στο αρχαίο γίνονται μόνο όταν αυτή η σύνδεση είναι απαραίτητη στην τόνωση της εθνικής συνείδησης.
Με την ωρίμανση των χρόνων και μετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους βλέπουμε στροφή στη μοναρχία, όχι γιατί ο Διαφωτισμός δεν κληροδότησε σημαντικά και αξιόλογα κείμενα, αλλά γιατί δεν υπήρξε η ικανότητα των φορέων στην ίδρυση του ελληνικού κράτους. Η απήχηση του Διαφωτισμού περιορίστηκε σε συγκεκριμένα κοινωνικά στρώματα ή ακόμα και όσοι υπήρξαν υποστηρικτές του αλλοτριώθηκαν από την ιδέα του ρεύματος των «Φωτισμένων», καθώς καταλάμβαναν θέσεις εξουσίας. Αποτιμώντας τα ιστορικά γεγονότα τις εξελίξεις που μας οδήγησαν στον 20ό αιώνα είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε την κλίση της ζυγαριάς. Γεννάται το ερώτημα αν ο πολιτικός φιλελευθερισμός έμεινε ανεκπλήρωτος και αν καλούμαστε να γίνουμε κοινωνοί αυτής της αποτυχίας.
——————
*Ο ΣΠΥΡΟΣ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΣ ΕΙΝΑΙ ΣΟΛΙΣΤΑΣ ΤΗΣ ΚΙΘΑΡΑΣ, ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ.
Πηγή: mousapolytropos.gr
