Το παλαιό Μακάμ!
Γιώργος Χατζημιχελάκης: «Το παλαιό Μακάμ. Το εξωτερικό μέλος του 17ου αιώνα ως προθάλαμος κατανόησης της Ανατολικής μας Μουσικής» (από τις εκδόσεις 24 γράμματα). Περιστασιακά ως απαιτητικός αναγνώστης θέλω να μπαίνω πιο βαθιά στην μουσική θεωρία πρωτίστως για χρηστικούς λόγους και την πολυπόθητη αριστοτελική μέθεξη.
του Ηλία Βολιότη Καπετανάκη
Το παρόν εκπαιδευτικό βιβλίο το αντιμετώπισα με μεγάλο δισταγμό, άσ’ το καλύτερα, είναι για πολύ ειδικούς, για θεωρητικούς μουσικούς. Ίσως με ζάλισε το πλήθος των παρτιτούρων, που φιλοξενεί. Ωστόσο επιχείρησα να μελετήσω και το συνιστώ σε όποιον ήθελε να εισχωρήσει, πάντα εγκυκλοπαιδικά στην Ανατολική μουσική και στις «κλίμακές» της, τα μακάμια, τους τρόπους της. Εξηγεί τις έννοιες απλά, λιτά, κατανοητά και ανάλογα με τα «κιλά», που ο καθείς διαθέτει μπορεί να περάσει στο… παρασύνθημα. Αν είναι και οργανοπαίχτης έχει ένα πολύτιμο οδηγό και συνεργάτη.
Σημειώνουμε διευκρινιστικά ότι με τον όρο «έξω μουσική», «εξωτερικό μέλος ή μουσική» εννοείται η μη εκκλησιαστική μουσική, η κοσμική-λαϊκή βυζαντινή. Όπως σημειώνει ο Γιώργος Χατζημιχελάκης η μικρή εργασία βασίζεται στην διδακτορική μου διατριβή και στοχεύει στην εκπαιδευτική διαδικασία, βοήθημα για όσους ενδιαφέρονται ν’ αποκτήσουν μιαν ιδέα της Μουσικής του Μακάμ, του εξωτερικού μέλους, όπως το ονόμαζαν οι παλαιοί θεωρητικοί μας. Αυτοί μπορεί να είναι μουσικοί, φοιτητές Μουσικολογίας, σπουδαστές και καθηγητές Ωδείων, συνθέτες και μουσικοδίφες. Νομίζω ότι επιτυγχάνει τον σκοπό, κυρίως με επίπεδα ανάγνωσης του έργου ανάλογα με την μουσική γνώση και εμπειρία του καθένα, που επιθυμεί να εντρυφήσει σε αυτό.
Δεν χρειάζεται, νομίζω, να μιλήσουμε πώς σμίγουν τα «παλαιά μακάμια» συνέχεια των αρχαίων μουσικών τρόπων και υπό σημαντική πολύπλευρη αραβοπερσική επεξεργασία με την νεώτερη ελληνική λαϊκή μουσική με το δημοτικό τραγούδι, το ρεμπέτικο και σύγχρονες μελωδικές αναζητήσεις. Έχουν αναλυθεί διεξοδικά τόσο από την παρούσα Ιστοσελίδα, όσο και βαθιά λαογραφικά στα έργα του διαχειριστή της, Ηλία Βολιότη-Καπετανάκη, που φυσικά δεν συμμερίζεται την άποψη ότι σημερινή τάση είναι η εκχώρηση των μακαμιών πλήρως στην τουρκική μουσική. Ούτε καν προκύπτει από τα σημερινά ταλαντούχα παιδιά, που παίζουν Ανατολική μουσική ότι έχουν σεβντά να βάλουν ταμπέλες «ελληνική», «τουρκική» κ.ά. Ως σύνοικος λαός οι Τούρκοι, όπως οι λοιποί βαλκάνιοι, έχουν προσφέρει, προσφέρουν πολλά σημαντικά στην επεξεργασία της κοινής μελωδικής Βαλκανικής και Ανατολικής προίκας. Τί είναι τα έργα του Ζαχαρία του Χανεντέ, του Πέτρου Πελοποννήσιου, του Καντεμίρη και άλλων, αμιγώς ελληνικά;
Συνακόλουθα η αναφορά στην «εσωτερική μουσική» και η ολοκλήρωση προς το θείο, αφορά μόνο τους Χριστιανούς και με τον δικό τους τρόπο τους Μωαμεθανούς. Δεν αφορά έναν άθεο, που ωστόσο εντρυφεί, ξεδιψά στην ίδια, στην κοινή μουσική πηγή. Έχουμε μιλήσει («Μούσα Πολύτροπος») για τις ωσμώσεις εσωτερικής και εξωτερικής μουσικής. Και η εκκλησιαστική μουσική ως επίσημη Βυζαντινή είναι όρος σχετικός. Η λεγομένη κοσμική μουσική, ο «πολιτικός στίχος», όσο έφθινε το Βυζάντιο, τόσο κέρδιζε την μάχη, κυριαρχούσε, μολονότι ποτέ δεν υπήρξε κατώτερης αξίας. Ζητούμενο είναι το μουσικό κράμα, που μας κληροδοτεί ο πανέμορφος παλαιός κόσμος της Μάνας του Πολιτισμού Ανατολής και πώς το διαχειριζόμαστε συνεχίζοντας την καλλιτεχνική σκυταλοδρομία.
Διαφωνώ ριζικά με την άποψη ότι οι μουσικοί της Σμύρνης και της Πόλης, όσοι ήρθαν στην Ελλάδα μετά την Καταστροφή περιθωριοποιήθηκαν και υπέστησαν διωγμό, αποκλείστηκαν από τις ηχογραφήσεις, ότι ο Νταλγκάς, ο Νούρος, η Ρόζα αξιοποιήθηκαν ως προθάλαμος του ρεμπέτικου! Άλλα δείχνει η ζωή και η δισκογραφία του γραμμοφώνου. Οι πρόσφυγες με το αστείρευτο ταλέντο αναγέννησαν και την λαϊκή μουσική! Γιατί είναι κακό, που σηματοδότησαν το ρεμπέτικο; Άλλα τραγουδούσαν στην Πόλη και στην Σμύρνη;
Και το ερώτημα άσχετου, ανθρώπου, που δεν ξέρει πού κατοικεί το Σολ, όπως σάρκαζε και αυτοσαρκαζόταν μέγας βάρδος του ρεμπέτικου, που αξιώθηκα να βιογραφήσω: Κατά πόσο είναι δυνατή η αντιστοίχιση της Ανατολικής μουσικής, τρόποι και μακάμια, με την Δυτική, με ποια ακρίβεια, πιστότητα; Πόσο χάνουν όταν τα παίρνεις και τα βάζεις στο πεντάγραμμο και στις «οκτάβες», από την παρασημαντική ή τα αραβοπερσικά συστήματα; Ας απαντήσουν οι μουσικοί, που οφείλουν ν’ ασχοληθούν με το βιβλίο γιατί φρονώ ότι σε κάθε περίπτωση θα γίνουν καλύτεροι σπουδαστές, μουσικοί, παιχνιδιάτορες βαφτιζόμενοι στο παλαιό μακάμ. Ο συγγραφέας καταγράφει και σχολιάζει 86 μακάμια. Δεν γνωρίζω άλλη ελληνόφωνη πληρέστερη εργασία για το ζήτημα αυτό.
Ο Γιώργος Χατζημιχελάκης, γεννήθηκε στον Πειραιά το 1959, συνθέτης, φιλόλογος και διδάκτωρ μουσικολογίας, σπούδασε ανώτερα θεωρητικά με τον Κώστα Κλάββα, βυζαντινή μουσική με τους Κωνσταντίνο Κατσούλη και Βασίλη Νόνη και σύνθεση με τον Θόδωρο Αντωνίου. Έχει ασχοληθεί με τον ελεύθερο αυτοσχεδιασμό (συγκρότημα ΕΡΜΑΙ) και την παραδοσιακή μουσική παίζοντας, διευθύνοντας ερευνητικές παραγωγές για το δημοτικό τραγούδι. Έχει συνθέσει πάνω από 200 έργα. Έγραψε την μουσική για τις χορογραφίες της Μαρίας Χορς στις Τελετές Αφής της Ολυμπιακής Φλόγας από το 2000 έως και το 2006. Από το 2001 είναι καλλιτεχνικός διευθυντής στο δημοτικό ωδείο Πετρούπολης.
